„Takie będą Rzeczypospolite,
jakie ich młodzieży chowanie.”

                                                                                                               Jan Zamoyski

14 października zwany „Dniem Nauczyciela” to Dzień Edukacji Narodowej. Święto wzięło się od daty powołania do życia Komisji Edukacji Narodowej, która powstała 14 października 1773 roku, 250 lat temu.

Komisja Edukacji Narodowej (KEN), a tak naprawdę Komisja nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej Dozór Mająca została powołana do życia 14 października 1773 roku w czasie Sejmu Rozbiorowego na wniosek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i za zgodą carycy Katarzyny II. KEN powstała ze względu na potrzebę uporządkowania systemu szkolnictwa w Polsce. Do tamtej pory edukacją zajmowały się głównie kręgi kościelne (w dużej mierze zakon jezuitów).

W skład KEN weszło czterech senatorów i czterech posłów. W pierwszym składzie KEN znaleźli się: Jakub Massalski, Adam Kazimierz Czartoryski, Joachim Litawor Chreptowicz, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Michał Poniatowski, August Sułkowski, Antoni Józef Poniński. Pierwszym prezesem Komisji został biskup Jakub Massalski, a po nim jego następcą został Michał Jerzy Poniatowski. Wielką pracę w utworzenie Komisji oraz w późniejsze jej działania wniósł Hugo Kołłątaj oraz skupieni wokół niego uczeni i artyści, m.in. Franciszek Bieliński i Julian Ursyn Niemcewicz. Król Stanisław August bardzo przychylnie odnosił się do wszelkich inicjatyw podejmowanych przez KEN, toteż miała ona pełną swobodę działania.

Eksperci, którym przewodził Hugo Kołłątaj, zajęli się głęboką reformą szkolnictwa. Opracowano trzystopniowy model szkolnictwa obowiązujący w całym kraju :
- szkoły parafialne – były przeznaczone dla stanów niższych (chłopi, mieszczanie)
- szkoły powiatowe – dla dzieci z rodzin szlacheckich oraz najzdolniejszych uczniów ze szkół parafialnych
- uniwersytety – szkoły wyższe dla najzdolniejszych uczniów z dwóch poniższych typów szkół, lecz głównie dla młodzieży ze stanu szlacheckiego. Uniwersytety znajdowały się w Krakowie i Wilnie.

Wielkim osiągnięciem KEN była inicjatywa powstania podręczników. Ich napisanie i wprowadzenie jako obowiązujących (zajęło się tym utworzone przez KEN Towarzystwo Ksiąg Elementarnych) w konkretnych typach szkół usystematyzowało nauczanie poszczególnych przedmiotów, dając pewność, że dzieci i młodzież w całej Polsce będą poznawać te same tematy, a ich wiedza będzie do siebie zbliżona. Ważną reformą KEN było dopuszczenie do nauczania dziewcząt na równych prawach z chłopcami. Miały one takie samo prawo do edukacji i uczęszczania do szkół stworzonych przez KEN.

Wpływy KEN malały stopniowo od 1789 roku wraz ze zmniejszeniem znaczenia stronnictwa reformatorów Rzeczpospolitej. Ostateczna ich utrata nastąpiła wraz z zawiązaniem konfederacji targowickiej. Trzeci rozbiór Polski w roku 1795 przekreślił dalszą działalność KEN. Jednak podręczniki, jakie wprowadziła Komisja nadal funkcjonowały, a przez ponad 20 lat zdążyła się już wykształcić nowoczesna kadra, która kształciła kolejne pokolenia młodych Polaków.

B.Nowak, A.Paterek, D.Gortych